ҰЛЫ ТҰЛҒАНЫ ҰЛЫҚТАУ
Келесі 2025 жылы белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Жұмабек Ахметұлы Тәшеновтің туғанына 110 жыл толады.
Тәшенов Жұмабек 1915 жылдың 20 наурызында Ақмола облысы Аршалы ауданының Танакөл ауылында дүниеге келді. Бабаларымыз: «елге адал ұл туса, халқына жақсы күн туар» деп бекер айтпаған. Бұл нақылдың Жұмабек Тәшеновке тікелей қатысы бар.
Кеңестер Одағы деп аталған алып мемлекеттің басшысы Н.Хрущевтың «бөліп ал да билей бер» деген қисынсыз саясатынан бабаларымыздың аманат етіп қалдырған қасиетті жерін қорғап қалған Жұмабек Тәшенов екенін қазіргі ұрпақтың біле бермеуі мүмкін.
Тың өлкесінің Мәскеуден келген басшылары Қазақстанның басшы органдарына бағынғысы келмей, осы өлкеге қарайтын бес облысты (Ақмола, Көкшетау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қостанай) РСФСР-ға беру жөнінде КОКП ОК алдына мәселе қояды. Бұл бастаманы қолдаған Н.Хрущев тың өлкесін бүтіндей РСФСР-ға бағындыру жөнінде Саяси Бюроға ұсыныс жасап, осы саясатты іске асырудың неше түрлі амалдарын іздей бастаған еді.
Сол кездері Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің Төрағасы болып жұмыс істеген Жұмабек Тәшенов ССРО басшысы Н.Хрущев пен ССРО Министрлер Кеңесінің Төрағасы А.Косыгиннің алдында тың өлкесін Ресейге беру шешіміне қарсы екенін білдіреді.
Сол кезеңде Н.Хрущев Қазақстанды бөлшектеу саясатын айламен де, күшпен де жүргізуге кіріскен еді. Республиканың жер аумағының кеңдігін сылтау етіп Қазақстанды бөлшектеу саясатын осылай іске асыруға тырысты. Қазақ ССР-нің қай жерін кімге беруді тек Мәскеу шешеді деп үйренген орталық шенеуніктері республиканың тұтастығына осылай қауіп төндірді. Ж.Тәшенов Конституция бойынша Қазақстанның жері мен табиғи байлығына республика ие екендігін, егер Қазақстанның жерін бөлшектейтін болса, алдымен Конституцияны өзгерту керектігін алға тартты.
Ол өзінің білімділігі мен ұлтжандылығының, шешендігі мен батылдығының арқасында қазақ жерінің тұтастығын сақтап қалды. Сөйтіп, көзі тірісінде ел ішінде «шынжырдағы дала жолбарысы» деген атқа ие болды.
Оның КСРО басшылығымен тайталаса жүріп қазақ жері мен халқы үшін жасаған еңбегіне қазақ халқы мәңгілік қарыздар. Егер сол кезде құрамына бес облыс кіретін тың өлкесі РСФСР-ге берілген болса, тәуелсіздігіміздің бас қаласы болған Целиноград та жат қолында қалған болар еді.
Ол жалғыз тың өлкесі емес, Қазақстанның Маңғыстау облысын Түркменстанға, Шымкент облысының бес ауданын Өзбекстанға беру жөніндегі ұсыныстарға да тойтарыс берді. Елдің бірлігі мен жердің тұтастығын қорғап, жалпыұлттық мүддені ту етіп көтере білген бірден-бір азамат. Осы себептен ол тоталитарлық жүйеден саяси құғын-сүргін көрді. Тәшенов 1986 жылы Шымкентте 71 жасында дүниеден өтті.
Ұлы тұлғалардың тарихтағы рөлі қилы өлшемдермен анықталады. Біреулері ғылым мен техника саласында жаңалық ашуменен енсе, екіншілері әдебиет пен өнердің үздік туындыларымен атын қалдырады. Ал саясаткерлер мен мемлекеттік билік саласында болған тұлғаларға ұлылар қатарына кірудің өлшем-ұстанымы мүлде бөлек. Бұлардың істері тіпті ғасырлар өткеннен кейін барып мойындалуы мүмкін. Қазақстан мен қазақ халқына сіңірген еңбегі әзірге лайықты бағаланбай келген осындай тау тұлғалардың қатарында, өкінішке орай, Жұмабек Ахметұлы Тәшенов те бар.
Қазір қоғам өзгерді, заман жаңарды. Тәуелсіз Қазақстанның Жұмабек Тәшенов сияқты ардагер ұлдарын мадақтап, бүгінгі ұрпаққа оның өнегелі істерін паш ететін уақыт келді ғой деп ойлаймыз. 2022 жылы Ақмола облысы Аршалы ауданының бір топ еңбек ардагерлері мен зиялы қауымы, бизнес пен БАҚ өкілдері бас қосып, Ташеновтың туғанына 110 жыл толуын еске алу жөнінде бастама көтерді. Мақсат Жұмабек Ахметұлы Тәшеновке кіндік қаны тамған Аршалы ауданы орталығында ескерткіш орнатып, марқұмның аруағына арнайы ас беріп, Республика көлемінде ғылыми конференция мен ақындар айтысын ұйымдастыру арқылы оның есімін ұрпақтар есінде мәңгіге қалдыру.
Осы ауқымды бастамаға қолдау көрсету мақсатында бүкіл республика халқын бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып Ж.Тәшенов атындағы қорға қаржы аударуға шақырамыз.
Қордың реквизиттері:
4400430122044776 ХАЛЫҚ БАНК
87714466707 Kaspj qold
Балтабай Исмаилов, Көкшетау облысы Аршалы кентінің алқа биі.
Ислам Ахметұлы, «Аталар мұрасы» республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы.
ЖАҚСЫНЫҢ ЖАҚСЫЛЫҒЫН АЙТ...
Директор
Мен «Қызылқұм» кеңшарына Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтын бітіру бойына 1974 жылы селекционер зоотехник болып бардым. Сол шаруашылықта қарапайым зоотехниктен бастап ферма меңгерушісі, бас зоотехник, кейін кеңшар директоры қызметтерінің бәрін бастан өткіздім. Осы жылдардың ішінде бірге қызметтес болған, «Қызылқұм» кеңшарын көркейтуге зор үлесін қосқан еңбек адамдары мен басшылар көп болды. Сондай жандардың бірі «Қызылқұм» кеңшарын 1980-1985 жылдар аралығында басқарған Құрманбаев Бердіғали болатын. Бекең жайлы азырақ әңгіме қозғамақпын.
"Қызылқұм" кеңшары (Қызылорда облысы, Қазалы ауданы) 1964 жылы қызылқұмды игеру мақсатында құрылған шаруашылық. Мен барған 1974 жылы Қызылқұм және Ажар аталатын екі фермасында отыз мыңдай қой, жеті жүздей жылқы мен түйе өсірілетін. Орталығы Қызылқұм елді мекені Қазалыдан екі жүз елу шақырым жерде еді. Автобус қатынасы жоқ. Ауданмен байланыс әуе арқылы, самолет бір сағатқа жуық ұшады. Жермен барған жағдайда Қазалыдан таңертең шыққан машина кеңшар орталығы Қызылқұм ауылына кешке барып жығылатын.
Сол жылдың жазында кеңшар орталығы Кәукей елді мекеніне ауысып, Қазалыға жүз елу шақырымдай жақындады. Көрші жатқан "Бозкөл" кеңшарының бір фермасын алып, сол ферманың орталығы болған Кәукей елді мекенін кеңшар орталығына айналдырған директор Сарқұлов Құбайдулланың еңбегі зор еді. Қой фермасы енді үшеу болды. Ешқандай шабындығы жоқ шаруашылыққа Қуаңдария бойынан аз да болса шабындық, теңіз беткейіндегі Бесарал маңынан егіс егетін жер қосылды.
1980 жылы шаруашылыққа Ғани Мұратбаев» атындағы колхоздың парторгі Құрманбаев Бердіғали басшы болып келді. Мамандығы жоғары білімді экономист. Бұл кезде мен Ажар фермасының меңгерушісі болатынмын, көп ұзамай Бекең мені кеңшардың бас зоотехнигі етіп тағайындады.
Бұл кезде кеңшарда қырық мыңдай қой, сегіз жүздей жылқы мен түйе болатын. Түйе мен жылқы негізінен Қызылдың ішіндегі құмда орналасқан. Кәукейдің маңына қыстатылатын жиырма шақты қой отары болмаса, басқа малдың барлығы да Қызылда болды. Теріскейі Қуаңдариядан басталып Арал теңізін жағалай Қарақалпақстанмен шектесетін, шығысында көршілес "Бөзкөл" мен "Жаңақала" (Қармақшы ауданы) арқылы қайтадан Қарақалпақстанмен түйісетін "Қызылқұм" кеңшарының аумағы жетпіс жеті мың шаршы шақырым болатын. Кеңшар аймағында жұмыс істейтін жүз отызға жуық артезиан скважиналары бар еді.
Шаруашылықтың жер көлемі үлкен болғанымен, жайылымының оты қарақұммен салыстырғанда нашар болып келеді. Бұл жақта раң ерте шығады, бірақ ерте ұшып кетеді. Қарақұмдағыдай жаз бойы малға қорек болатын еркекшөп, бидайық, изен сияқты шөптер өспейді. Қарақұм жақта құлаш жерден су шықса, мұндағы жер асты суы өте тереңде - артезиан құдықтары жүз елу мен екі жүз метр аралығында қазылады. Шөптің түрі көп болмайды, негізгі шөбі жусан мен жантақ болып келеді. Жаңбыр аз жауған жылдары көктің шығымы жұтаң болып, мал қоңдана алмай қалады. Қысқа күйсіз түскен мал ұзақ қысты көтере алмай буаз саулықтардан шығын көп болып жатады. Бұл қызылқұмды қарақұммен салыстырғандағы жағдай.
Солай бола тұра, Қызылда мал басын аман өсіріп, одан мол өнім алып жүрген малшылар баршылық еді. Ауданда өткен бір жиналыста: "Қарақұмның шопанын Қызылға әкелсе, біздің шопанның көмекшілігіне ғана жарайды"- деп айтқаным бар. Мүмкін артықтау айтылған шығар, бірақ шындықтың аулынан да алыс емес болатын.
Ол кездері «Қызылқұм» кеңшарының қаржылық есебі зиянға жоспарланатын. Бұның бірнеше себептері болды. Шаруашылық шалғайда орналасқан және аумағы өте үлкен, бұл шығынды едәуір көбейтетіні анық. Екінші жағдай - кеңшардың шөп дайындайтын шабындығы аз болды. Жетпеген шөпті аудандағы басқа шаруашылықтардың аумағынан дайындайтынбыз және сатып алатынбыз. Бұл шығындарды мал өнімінен түскен табыс жаба алмайтын еді.
Малдан жоғары өнім алу мен басын аман сақтаудың ең негізгі кепілдіктерінің бірі мал азығының берік қорын жасау екені белгілі. Мен жұмыс істеп жүрген алғашқы жылдары "Қызылқұм" кеңшарында қоғамдық малды қажетті мөлшердегі жем-шөппен қамтамасыз ете алмай келді. Қуаңдарияның бойынан ғана шөп дайындауға мүмкіндігіміз бар еді. Кейінгі жылдары Қуаңдария түгілі, Сырдың арнасында су болмай қалған кездер болды. Дегенмен сол аз шөпті орып алып, қыстаулардың басына таситынбыз. Бұл малға қажетті шөптің жартысын ғана құрайтын. Қыс жайлы болған жылдары мал аяғымен жайылып, осы шөппен-ақ қыстан шығып отыратын. Қар қалың түссе немесе қыс ұзаққа созылып кетсе шөптің жетіспеушілігінен мал өлім-жітімге ұшырап жататын. Кеңшар құрылғаннан бергі жиырма жылдың ішінде төрт рет елеулі мал шығыны болған екен. Әр жұтта бес-он мыңдап қой өлген!
Жаңа басшы Құрманбаев жем-шөп дайындау мәселесімен түбегейлі айналысуға кірісті. Сырдың бойында «арықтың басындағы су ішеді, аяғындағы у ішеді» деген мақал бар. Біз Қуаңдарияның теңізге құйылар жерінде, яғни аяғында болатынбыз. Бас жағында орналасқан шаруашылықтар шабындықтарды түгел суғарып алғанша суды бөгеп тастайтын, төменге жібермей қоятын еді. Бекең осы бөгеттерді алдырып, Қуаңдарияның бойына қарауыл қойды. Осылайша, судың келуін бақылауға алып, шабындықтардың дер кезінде суғарылуын қамтамасыз ете білді. Артезиан құдықтарының басына шыққан пішенге дейін орғызып, қыстау басына тасытты. Осының нәтижесінде соңғы жылдары малға қажетті шөптің жетпіс пайызын дайындауға қол жетті.
Мал басы көбейе бастады. Бұл қосымша малшы кадрларын іздеуді, жаңадан қыстаулар мен мал қораларын салуды, соған сәйкес су көздерін (артезиан құдықтарын) ашуды қажет етті. Ол кездері мал бағуға ешкім құлшынып шыға қоймайтын еді, малшы табу қиын болатын. Бекең осы проблеманы шешудің жолдарын қарастырды. Мал бағуға талаптанған әр жанұяға он саулық тегін беріліп, жаңа ағаш үймен, жаңа құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін болды. Олар алғашқы үш жыл бойы қамқорлыққа алынды - айына бір қой арзан бағамен беріліп отырылды. Мал бағудың тиімділігін түсінген механизаторлар мен құрылысшылар, жұмысшылар мен жүргізушілер малшы болуға сұрана бастады. Осы толқында қой бағуға шыққан Қуаныш, Темірхан, Арыстан, Жарылқасын сияқты жастарды атап айтуға болады және бұлардың бәрі де кейін озат малшылар қатарынан орын алды.
Жыл сайын сегіз мың бас қой мен үш жүзден астам жылқы етке өткізіліп, орнына он мың бастай қозы мен төрт жүзге жуық құлын, бота қосылап отыратын еді. Бұрын қысқа алпысқа жуық қой отары түсетін болса, енді қыстайтын отардың саны жетпістен асып жығылатын болды. Осы себептен жаңа қыстаулар салу және олардың қасынан артезиан скважиналарын қазу жұмыстарын жүргізу күн тәртібінде тұрды.
Шаруашылықтағы мал қоралары (әсіресе №3 Қызылқұм фермасының баздары) ескіріп, әбден тозығы жеткен болатын. Бұл баздардың бәрі кеңшар ашылған 60-шы жылдары типтік жоба бойынша салынған еді. Жыл сайын жөнделіп отырғанымен ширек ғасыр пайдаланылып келген қоралардың тіреулері шіріп, алды құлай бастады. Егер қыста құласа, астында мал қалуы мүмкін еді. Әбден тозығы жеткен осындай отыздан астам мал қоралары болды. Бұларды қайта салуға кеңшарда қаржы да, ағаш материалы да жоқ болатын. Осы мәселені Бекең «асар жасау» әдісімен шешті. Кеңсе қызметкерлері мен мамандар аптасына бір күн (жексенбі күні) асарлатып қора салуға жұмылдырылды. Құрылыс материалдары да жергілікті жерден табылды - баздың қабырғасы кәдімгі сексеуіл мен жыңғылдан қаланды. Арасына сақ пен малдың көңі салынды. Осылай тұрғызылған қора әрі жылы, әрі берік болып шықты. Асар жасау арқылы біз үш жылдың ішінде ескі қоралардың бәрін жаңартып шықтық.
Шаруашылықтың алдында өнімдерді молайтумен қатар олардың сапасын арттыру мәселесі де тұрған еді. Бұрын етке өткізілетін мал жайылымнан айдалса, енді орталықтағы бордақылау комплексіне әкелініп, сол жерде жемделіп, кондицияға жеткеннен кейін ғана қасапханаға тапсырылатын болды. Осының нәтижесінде етке өткізілген қойдың орта салмағы шаруашылық бойынша қырық бес килограмға жетті. Сонымен қатар жылқыны да бордақылап өткізуді ұйымдастырдық.
Сексенінші жылдардың аяғында жүргізіле бастаған «есеп айырысудың чектік жүйесін» Бекең 1980 жылдың өзінде-ақ енгізген болатын. Бұрын шығын мен пайда ортақ болатын еді, енді әр ферма мен бөлімшелер өз алдына «жеке есепшот» ашты. Шығындардың лимиті белгіленді. Лимиттен артық жұмсалынған жанармай, қаржы, басқа да шаруашылыққа қажетті заттардың құны болашақ пайдадан ұсталынатын болды. Осыны түсінген әр бөлімше басшысы бұрынғыдай ретсіз шығындарға жол бермеуге тырысты. Алғашқы кезде бұған үйрену де оңай болған жоқ. тіпті күлкілі жағдайлар да болған еді.
Бірде директордың шофері бензин алу үшін заправкаға барады. Заправщик Дияр «лимитің таусылып қалды» деп жүргізушіге бензин бермей қойыпты. Бұған ашуланған шофер дереу директорға келіп айтады. Сонда Бекең: «Оның бермеуі орынды, бензинді неге ретсіз шығындайсың. Саған сөгіс, ал Диярға алғыс айтамын»- депті. Бекеңнің осы сөзі ауыздан-ауызға тарап кеткен еді.
1982 жылдан бастап «Қызылқұм» шаруашылығының тасы өрге домалады десе де болады, кеңшар бұл жылды алғаш рет пайдамен қорытындылады. Мал өнімдерін өндіруде аудан ғана емес, облыс бойынша алдыңғы орындарды иемденді. Қаракөл елтірісінің сапасы үшін 1983 жылы Бекең Бүкілодақтық Халықшаруашылығы Көрмесінің алтын медалімен, озат шопан Ршымбетов Майсым күміс медалмен, мен қола медалмен марапатталдым. 1985 жылы «Қызылқұм» кеңшары төл алудан Қазалы ауданы бойынша 1-ші, Қызылорда облысы бойынша 2-ші орынды иемденді. Малшылардың да тұрмыс-тіршілігі едәуір жақсарды. Олар ақшалай және заттай (малдай) қосымша ақы алып, жекеменшік қойларын көбейте бастады. Бұған кеңшар директорының мамандығы экономист болғандығы, еңбекшілерді ынталандыру үшін шаруашылықтың ішкі қорынан (пайданың есебінен) қосымша ақы төлегені үлкен септігін тигізді.
"Жақсының жақсылығын айт" деген сөз бар, егер сол жылдардағы шаруашылықтың иығын тіктеп, озат шаруашылық қатарына қосылуына кеңшардың басшысы Бердіғали Құрманбаевтың көп еңбегі сіңді десем, еш адам қарсы дау айта қоймас деп ойлаймын.
Суретте: солдан оңға қарай үшінші тұрған «Қызылқұм» кеңшарының директоры Құрманбаев Бердіғали, екінші тұрған «Қызылқұм» ауылдық кеңесінің төрағасы Ибраимов Қоблан, бесінші тұрған кеңшардың бас зоотехнигі Ахметов Ислам, алтыншы тұрған кеңшар партия ұйымының хатшысы Шүкірәлиев Демесін.
Сурет 1982 жылы Кәукейде түсірілген.
Фейзбуктегі пікірлер ЖАҚСЫНЫҢ ...
Өткеннен күннен белгі бар! Керемет естелік, аға!
ӘЙГІЛІ АДАМДАР ӨМІРІНЕН...
Бірде Эйнштейн трамвайға отыра салып кітап оқуға кіріседі. Осы кезде кондуктор келіп жолақы төлеуін сұрайды. Эйнштейн кітапқа үңілген күйі қалтасынан тиын алып береді.
- Бұл бар болғаны 10 пфенинг,- дейді кондуктор.
Эйнштейн қалтасына қолын салып тиын қосады.
- 15 пфенинг болды, енді 5 пфенинг беріңіз.
Оқуын жалғастырған бойы Эйнштейн тағы тиын береді.
- Ата, қарапайып арифметиканы білуіңіз керек қой,- деп ескерту жасапты сонда кондуктор ғалымға.
...Бір адам Эйнштейнге телефон шалып, өзінің номерін айтыпты – 361-361. Сосын тексергісі келіп қайта сұрапты.
- Оның не қиындығы бар, екі қайтара 19-дың квадраты емес пе?- деген екен Эйнштейн:
...Тағы бірде Эйнштейн көшеде кітап оқып келе жатады. Оны полиция тоқтатып, жол ережесін бұзғаны үшін айып салмаққа бекетке алып барады. Барғаннан кейін атақты Эйнштейн екенін біледі. Полиция бастығы ғалымнан: «Сіздің салыстырмалы теорияңызды мен түсіне алмадым, қарапайым тілмен түсіндіріп жібермес пе екенсіз?- дейді. Сонда Эйнштейн: «Сіз қылмыскерсіз бе?»- деп сұрапты. «Жоқ-ә!»- депті шошып кеткен полиция бастығы. «Бірақ сіз қазір түрмедесіз ғой?»- дейді ғалым тағы да. «Ия... Бұл менің жұмыс орным ғой»- дейді ол абдырап. «Менің салыстырмалы теориямның мағынасы да осындай»- депті ғалым.
Ал енді түсініп көріңіз.
Ғаламтордан алып дайындаған Ислам Ахметұлы.
Сібір сулары Аралды сақтай алады ма?
Соңғы жарты ғасырда Арал теңізі 10 еседен астам азайды. Жыл сайын теңіздің кепкен табанынан 80 млн тоннаға жуық улы заттар көтеріліп, олар Батыс Европадан Гималайға дейінгі мыңдаған километрге созылған алқапқа тарап, қоршаған орта мен адам денсаулығына теріс әсерін тигізуде.
Біз планетамыздың температурасы жыл сайын көтеріліп келеді, сол себептен жер бетіндегі судың көлемі де азая түсуде деген үғымға мықтап бекінген сияқтымыз. Биылғы болған жағдай су мөлшерінің көбеюіне күз кезіндегі жауған жаңбыр мен қыстағы түскен қардың мөлшерінің де әсері бар екенін дәлелдеді. Еріген қар суы өзен мен көлдерді толтырып қана қойған жоқ, арнасынан асып маңайдағы тұрғын халыққа қауіп төндіретін дәрежеге жеткізді. Қазақстандағы он жеті облыстың тоғызында су тасқынына байланысты төтенше жағдай жарияланды. Тасқынның күштілігі соншалықты, мыңдаған үйлер суға кетті, жүздеген тас жолдар мен басқа да инженерлік коммуникациялар бұзылды. Ғылым мен техниканың не қажеттің бәрімен қамтемесіз етіп отырған құрылғылары бар, алдағыны болжай алатын жасанды интеллектісі бар қазіргі заманауи әлемде бұндай жағдайдың болуы мүмкін еместей еді. Бірақ, осындай жағдай болды...
Осы тасқын суларлы су қоймаларына жинап (егер, олар болса), кейін ауылшаруашылығы саласына пайдалануға болмас па еді? Ойлап отырсақ, қолдағы бар мүмкіндіктерімізді тиімді пайдалану арқылы су тапшылығының түйткілдерін шешуге болатын сияқты. Тіпті, Аралдың мәселесін де! Өткен Кеңес заманы кезінде сібір суларының бір бөлігін Қазақстан мен Орта Азияға бұру жөнінде идея болғанын ұмытып кеттік пе? Онда, тіпті, сібір суларын Аралға дейін жеткізу қаралған еді ғой. Осы жобаны неге қайтадан жүзеге асырмасқа?
Сібір суларын Оңтүстікке бұру
Обь пен Ертістің суларының бір бөлігін Арал теңізі бассейніне қарай бұру жөнінде, кейбңр деректерге қарағанда, алғаш рет XIX ғасырдың орта тұсында сөз болғанға ұқсайды. Анығырақ айтсақ, 1871 жылы белгілі журналист және қоғам қайраткері Яков Демченко «Маңындағы елдердің климатын жақсарту мақсатында Арал-Каспий ойпатын суландыру» деген кітапшасын басып шығарды. Бірақ, бұл жоба ешкімді қызықтыра қоймады. Бұл туралы тек соғыстан кейінгі 1948 жылы ғана еске алынды. Онда да ғалымдар арасында.
Жобаға 1960-шы жылдардың соңында, сібір өзендерін Аралға қарай бұрудың қажеттілігі туғанда ғана қайта оралды. Бұл кездері Сыр мен Әмудария өзендерінің бойына мақта мен күріш егудің салдарынан су Аралға келуді тоқтатқан болатын.
Бұл жобаны құптаушылардың бірі Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі Чокин Шафик еді. Ол Арал кепкен жағдайда табанындағы сорды желдің мыңдаған шақырымға дейін апаратынын, бүл сол маңдағы өсімдік әлемін жойып жіберуі мүмкін екенін дәлелдеп бақты. Академиктің осы болжамы расқа айналды. Халықаралық Аралды құтқару Қорының мәліметі бойынша қазір теңізді қоршаған 5,4 млн гектар жер (оның 2 млн гектары Қазақстанға қарайды), айналасына тұзды аэорзоль тарататын қауіпті аймаққа айналған.
Эксперттердің айтуы бойынша Аралдың табанында егіс алқаптарынан шайылып келген миллиардтаған тонна улы қоспалар (гербицидтер, пестицидтер – И.А.) сақталуда. Бұл жағай теңізде қалған балық қорына да кері әсерін тигізуде. Кезінде 200-ге жуық балық түрі болған еді, қазір олардың саны күрт азайды.
1968 жылы ССРО Орталық Комитетінің пленумы Мемлекеттік жоспарлау комитетіне, ССРО Ғылым Академиясы мен басқа да тиісті мекемелерге Ертіс, Обь және Тобыл өзендерінің суларын қайта бөлудің жоспарын жасауды тапсырды.
Жобамен 48 жобалау және 112 ғылыми-зерттеу институттары, басқа да одақтық және республикалық дәрежедегі министрліктер мен ұйымдар айналысты. Сібір суларын бұрудың техникалық құжаттары 1976 жылы дайын болды. Сібір суларының бір бөлігін Қазақстан мен Орта Азияға бұрудың шешімі 1976 жылдың март айында Мәскеуде өткен СОКП-ның XXV съезінде қабылданды.
Жобада Ертіс, Обь, Тобыл, Есіл суларының бір бөлігін Ресейдің Қорған, Челябі және Омск облыстары, сонымен қатар Қазақстан, Өзбекстан және Түркменстанға бағыттау қаралды. Каналдың жалпы ұзындығы 2550 км, ені 130-300 метр, тереңдігі 15 метр, су өткізу мүмкіндігі секундына 1150 м/куб болатын. Бұл жобаның бір бөлігі ғана іске асырылды – Қазақстанда ұзындығы 458 км болатын «Ертіс-Қарағанды», ал Ресейде 182 км «Қулундинский» каналдары қазылып, іске қосылды.
Бірақ 1986 жылы (М.Горбачевтың кезінде) кейбір ғалымдар мен жазушылардың, қоғам қайраткерлері мен БАҚ өкілдерінің қарсы пікір білдірулеріне байланысты жобаны қаржыландыру тоқтатылды.
Қазіргі кезеңде
КСРО тарағаннан кейін бұл тақырып 2000-шы жылдардың басында қайта қозғалды. Ұсыныс Мәскеудің сол кездегі мэрі Юрий Лужковтан түсті. Өзінің осы ауқымды жоспарын ол 2002 жылы Ресей Президенті В.Путинге жолдады. Путин өз кезегінде бұл жұмысты үкімет қарауына жіберді. 2008 жылы Лужков тіпті бұл жоба туралы «Су және әлем» атты кітап та жазды. Оның бұл идеясын Назарбаев та қолдады. 2010 жылы Өскемен қаласында өткен форумда Ресей Федерациясының сол кездегі президенті Д.Медведевке осы идея жөнінде есіне салған еді.
Бұл идеяның кеңес инженерлері жасаған жобадан айырмашылығы бар болатын. Енді Ханты-Мансийск маңынан су жинау станциясын салып (Обь пен Ертістің қосылған жерінен), сол арқылы оңтүстікке ұзындығы 2,5 мың км канал қазу ұсынылды. Лужковтың айтуы бойынша бұл жобаның мәні - Обь пен Ертістің суларын оңтүстікке қарай бұру емес, олардың шамамен 7% суын ғана пайдалану. Каналды Челябі, Қорған обдыстары арқылы Қазақстанға жеткізіп (Аралға), тіпті жолдағы Әмидарияның суын пайдалана отырып Ауғанстанға дейін апару. Бұл жағдайда Обь өзенінен 10% су алуға тура келеді.
Канал Ресейге орасан зор қаржы келтірер еді. Оған қосымша 4,5 млн га Ресейдің суға тапшы аймақтарын суландыратын.
Егер кеңестік жоба 32,8 млрд рубль болса (шығын жеті жылда ақталады деп есептелді), жаңа жоба кейбір эксперттердің есептеуінше 300 млрд долларға тең болды. Лужковтың пікірінше, судың кубын 0,2 доллардан сатқанла жоба өз құнын тез ақтауы тиіс (әлемдік орташа баға 2 доллар).
Суды саудаға шығару идеясын 2008 жылы Ресей Федарация Кеңесінің Төрайымы С.Орлова да құптады. Ол «су мұнай емес, таусылады деп қауіптенудің қажеті жоқ» деп атап өтті. Бұл пікірді Мәскеу МУ ректоры Виктор Садовничий де қолдады.
Мәскеу мэрінің идеясын Ресей Ғылым Академиясы түгел құптай қойған жоқ. Мысалы, РҒА корреспондент-мүшесі, биология ғылымдарының докторы Алексей Яблоков бұл жоба іске асқан жағдайда канал бойындағы аймақта топырақтың батпақтану процесі басталуы мүмкін деген пікір білдірді. Профессор сонымен қатар жобаның өте қымбат екенін де еске салды.
РҒА География институты гидрология лабораториясының меңгерушісі Н.Коронкевич бұл жоба үшін канал қазудың қажеті жоқ екенін айта келіп, оның орнына құбыр пайдалануды ұсынды. 1980 жылдардағы жобаның тоқтатылуына оның қымбат екендігі де себеп болған еді. Құбыр пайдаланған жағдайда судың шығыны 10 еседей азаяды.
Маманның бұл айтуы дұрыс сияқты. Құбырмен тасымалданған жағдайда судың шығыны аз болатыны белгілі. Басын Еділдің бір саласы Қиғаш өзенінен алатын, ұзындығы 1300 шақырым «Астрахань-Маңғышлақ» су құбыры Атырау мен Маңғыстау өңірін 37 жыл бойы тұщы сумен үздіксіз қамтемесіз етіп келеді.
Жоғарыдағы жобаларды қайтадан қарап, оларды бірлесіп іске асыратын кезең келген жоқ па екен?
Дереккөз: NewsHub.kz
Материалды толықтай немесе бөлшектеп пайдаланған жағдайда NewsHub.kz дереккөзіне сілтеме жасау міндетті.
Орыс тілінен аударған Ислам Ахметұлы.
Фейзбуктегі пікірлер Сібір ...
Жоқ өзенді сызып адғандарың не? Ақымақ болдыңдар ма, қацдағы Сибирь?
ЕШТЕН КЕШ ЖАҚСЫ...
Жігіттің үш жұрты болады дейді. Біріншісі өз жұрты, екіншісі нағашылары, үшіншісі қайын жұрты. Осының үшеуі де жігітке қашық емес.
Мен нағашыларыммен етене араласа алмадым. Бұған олардың шалғайда болғандығы себеп болды ғой деймін. Жақын маңда болса қатынасып тұрар едік.
Анамның «сені төркін жұртыма апарып таныстырамын» деген арманы болатын. Бұған жете алмады. 1979 жылы кенеттен қайтыс болды. Анамның осы тілегі маған тапсырған аманатындай көрінуші еді. Анда-санда есіме түскенде, айтқанын орындай алмадым-ау деп қиналатынмын.
2022 жылы Ақтөбе облысында «Матығұл мазары» аталатын кесене бар екені белгілі болды. Кесене Ырғыз ауданының территориясында екен. Біздің атамыздікі болуы мүмкін деген оймен сол жылдың июнь айында бір топ ұрпақтары басына барғанбыз. Бұл мазар жөнінде менің жазғандарым бар, сонда бәрі айтылған. Ол бөлек әңгіме. Айтайын дегенім, осы барғанымда Ырғыздағы Қасымхан деген азаматқа нағашыларымның бұрын Қарабұтақ ауданында тұрғандығын, қазір қайда екендерін білмейтінімді айтып, олардың аты-жөндерін жазып бергенмін. Ол сұрастырып көрейін деген болатын. 2023 жылдың күзінде хабарласты: «Нағашыларыңыз табылды, ұрпақтары Қарабұтақ ауданынының Бөгетсай ауылында тұрып жатыр екен» деді. Осы хабардан кейін Ақтөбе қаласынан Медет атты нағашы інім қоңырау шалды. Бұл нағашы атам Қалдыбайдың Түймебай атты інісінің немересі екен. Сырттай таныса бастадық.
2024 жылдың 15 ақпанында балам Алмасбек екеуміз Ақтөбеге бардық. Медет күтіп алды. Сол күні Ақтөбе қаласында Медеттің үйінде қонақта болдық. Ертеңіне Қарабұтақ жақтағы Бөгетсай ауылына бардық. Бөгетсай ауылы Ақтөбеден 150 шақырым жерде екен. Нағашымның көбісі, яғни Түймебайдан тараған ұрпақтар осында болып шықты. Бұнда екі күн қонақ болып, нағашыларыммен және бөлелеріммен таныстым. Үш күннің ішінде арқа-жарқа болып көптеген нағашыларыммен табыстық. Осыған қарағанда қазақтың «өз жұртың міншіл келеді, қайын жұртың сыншыл келеді, барыңды асырып жоғыңды жасыратын нағашыға не жетсін, шіркін» деген сөзі рас па деп қалдым.
Осылайша, жасым жетпіс беске келгенде нағашыларымды таптым. Анамның тілегін орындап, иығымнан ауыр жүк түскендей болды. Ол кісінің де аруағы риза болған шығар деген ойдамын. 19 ақпан күні поезға отырып, ертеңіне таң алдында Шымкентке келіп жеттік.
Сөзімнің соңында бізді жатырқамай қарсы алып қонақ қылған, аяқтарынан тік түрып қызмет көрсеткен нағашыларым мен бөлелеріме біздің шаңырақ атынан шын жүрегімізден ризашылығымызды білдіреміз.
Ахметовтер жанұясы.
15-20 ақпан, 2024 жыл. Шымкент-Ақтөбе-Шымкент.