Сібір сулары Аралды сақтай алады ма?
Соңғы жарты ғасырда Арал теңізі 10 еседен астам азайды. Жыл сайын теңіздің кепкен табанынан 80 млн тоннаға жуық улы заттар көтеріліп, олар Батыс Европадан Гималайға дейінгі мыңдаған километрге созылған алқапқа тарап, қоршаған орта мен адам денсаулығына теріс әсерін тигізуде.
Біз планетамыздың температурасы жыл сайын көтеріліп келеді, сол себептен жер бетіндегі судың көлемі де азая түсуде деген үғымға мықтап бекінген сияқтымыз. Биылғы болған жағдай су мөлшерінің көбеюіне күз кезіндегі жауған жаңбыр мен қыстағы түскен қардың мөлшерінің де әсері бар екенін дәлелдеді. Еріген қар суы өзен мен көлдерді толтырып қана қойған жоқ, арнасынан асып маңайдағы тұрғын халыққа қауіп төндіретін дәрежеге жеткізді. Қазақстандағы он жеті облыстың тоғызында су тасқынына байланысты төтенше жағдай жарияланды. Тасқынның күштілігі соншалықты, мыңдаған үйлер суға кетті, жүздеген тас жолдар мен басқа да инженерлік коммуникациялар бұзылды. Ғылым мен техниканың не қажеттің бәрімен қамтемесіз етіп отырған құрылғылары бар, алдағыны болжай алатын жасанды интеллектісі бар қазіргі заманауи әлемде бұндай жағдайдың болуы мүмкін еместей еді. Бірақ, осындай жағдай болды...
Осы тасқын суларлы су қоймаларына жинап (егер, олар болса), кейін ауылшаруашылығы саласына пайдалануға болмас па еді? Ойлап отырсақ, қолдағы бар мүмкіндіктерімізді тиімді пайдалану арқылы су тапшылығының түйткілдерін шешуге болатын сияқты. Тіпті, Аралдың мәселесін де! Өткен Кеңес заманы кезінде сібір суларының бір бөлігін Қазақстан мен Орта Азияға бұру жөнінде идея болғанын ұмытып кеттік пе? Онда, тіпті, сібір суларын Аралға дейін жеткізу қаралған еді ғой. Осы жобаны неге қайтадан жүзеге асырмасқа?
Сібір суларын Оңтүстікке бұру
Обь пен Ертістің суларының бір бөлігін Арал теңізі бассейніне қарай бұру жөнінде, кейбңр деректерге қарағанда, алғаш рет XIX ғасырдың орта тұсында сөз болғанға ұқсайды. Анығырақ айтсақ, 1871 жылы белгілі журналист және қоғам қайраткері Яков Демченко «Маңындағы елдердің климатын жақсарту мақсатында Арал-Каспий ойпатын суландыру» деген кітапшасын басып шығарды. Бірақ, бұл жоба ешкімді қызықтыра қоймады. Бұл туралы тек соғыстан кейінгі 1948 жылы ғана еске алынды. Онда да ғалымдар арасында.
Жобаға 1960-шы жылдардың соңында, сібір өзендерін Аралға қарай бұрудың қажеттілігі туғанда ғана қайта оралды. Бұл кездері Сыр мен Әмудария өзендерінің бойына мақта мен күріш егудің салдарынан су Аралға келуді тоқтатқан болатын.
Бұл жобаны құптаушылардың бірі Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі Чокин Шафик еді. Ол Арал кепкен жағдайда табанындағы сорды желдің мыңдаған шақырымға дейін апаратынын, бүл сол маңдағы өсімдік әлемін жойып жіберуі мүмкін екенін дәлелдеп бақты. Академиктің осы болжамы расқа айналды. Халықаралық Аралды құтқару Қорының мәліметі бойынша қазір теңізді қоршаған 5,4 млн гектар жер (оның 2 млн гектары Қазақстанға қарайды), айналасына тұзды аэорзоль тарататын қауіпті аймаққа айналған.
Эксперттердің айтуы бойынша Аралдың табанында егіс алқаптарынан шайылып келген миллиардтаған тонна улы қоспалар (гербицидтер, пестицидтер – И.А.) сақталуда. Бұл жағай теңізде қалған балық қорына да кері әсерін тигізуде. Кезінде 200-ге жуық балық түрі болған еді, қазір олардың саны күрт азайды.
1968 жылы ССРО Орталық Комитетінің пленумы Мемлекеттік жоспарлау комитетіне, ССРО Ғылым Академиясы мен басқа да тиісті мекемелерге Ертіс, Обь және Тобыл өзендерінің суларын қайта бөлудің жоспарын жасауды тапсырды.
Жобамен 48 жобалау және 112 ғылыми-зерттеу институттары, басқа да одақтық және республикалық дәрежедегі министрліктер мен ұйымдар айналысты. Сібір суларын бұрудың техникалық құжаттары 1976 жылы дайын болды. Сібір суларының бір бөлігін Қазақстан мен Орта Азияға бұрудың шешімі 1976 жылдың март айында Мәскеуде өткен СОКП-ның XXV съезінде қабылданды.
Жобада Ертіс, Обь, Тобыл, Есіл суларының бір бөлігін Ресейдің Қорған, Челябі және Омск облыстары, сонымен қатар Қазақстан, Өзбекстан және Түркменстанға бағыттау қаралды. Каналдың жалпы ұзындығы 2550 км, ені 130-300 метр, тереңдігі 15 метр, су өткізу мүмкіндігі секундына 1150 м/куб болатын. Бұл жобаның бір бөлігі ғана іске асырылды – Қазақстанда ұзындығы 458 км болатын «Ертіс-Қарағанды», ал Ресейде 182 км «Қулундинский» каналдары қазылып, іске қосылды.
Бірақ 1986 жылы (М.Горбачевтың кезінде) кейбір ғалымдар мен жазушылардың, қоғам қайраткерлері мен БАҚ өкілдерінің қарсы пікір білдірулеріне байланысты жобаны қаржыландыру тоқтатылды.
Қазіргі кезеңде
КСРО тарағаннан кейін бұл тақырып 2000-шы жылдардың басында қайта қозғалды. Ұсыныс Мәскеудің сол кездегі мэрі Юрий Лужковтан түсті. Өзінің осы ауқымды жоспарын ол 2002 жылы Ресей Президенті В.Путинге жолдады. Путин өз кезегінде бұл жұмысты үкімет қарауына жіберді. 2008 жылы Лужков тіпті бұл жоба туралы «Су және әлем» атты кітап та жазды. Оның бұл идеясын Назарбаев та қолдады. 2010 жылы Өскемен қаласында өткен форумда Ресей Федерациясының сол кездегі президенті Д.Медведевке осы идея жөнінде есіне салған еді.
Бұл идеяның кеңес инженерлері жасаған жобадан айырмашылығы бар болатын. Енді Ханты-Мансийск маңынан су жинау станциясын салып (Обь пен Ертістің қосылған жерінен), сол арқылы оңтүстікке ұзындығы 2,5 мың км канал қазу ұсынылды. Лужковтың айтуы бойынша бұл жобаның мәні - Обь пен Ертістің суларын оңтүстікке қарай бұру емес, олардың шамамен 7% суын ғана пайдалану. Каналды Челябі, Қорған обдыстары арқылы Қазақстанға жеткізіп (Аралға), тіпті жолдағы Әмидарияның суын пайдалана отырып Ауғанстанға дейін апару. Бұл жағдайда Обь өзенінен 10% су алуға тура келеді.
Канал Ресейге орасан зор қаржы келтірер еді. Оған қосымша 4,5 млн га Ресейдің суға тапшы аймақтарын суландыратын.
Егер кеңестік жоба 32,8 млрд рубль болса (шығын жеті жылда ақталады деп есептелді), жаңа жоба кейбір эксперттердің есептеуінше 300 млрд долларға тең болды. Лужковтың пікірінше, судың кубын 0,2 доллардан сатқанла жоба өз құнын тез ақтауы тиіс (әлемдік орташа баға 2 доллар).
Суды саудаға шығару идеясын 2008 жылы Ресей Федарация Кеңесінің Төрайымы С.Орлова да құптады. Ол «су мұнай емес, таусылады деп қауіптенудің қажеті жоқ» деп атап өтті. Бұл пікірді Мәскеу МУ ректоры Виктор Садовничий де қолдады.
Мәскеу мэрінің идеясын Ресей Ғылым Академиясы түгел құптай қойған жоқ. Мысалы, РҒА корреспондент-мүшесі, биология ғылымдарының докторы Алексей Яблоков бұл жоба іске асқан жағдайда канал бойындағы аймақта топырақтың батпақтану процесі басталуы мүмкін деген пікір білдірді. Профессор сонымен қатар жобаның өте қымбат екенін де еске салды.
РҒА География институты гидрология лабораториясының меңгерушісі Н.Коронкевич бұл жоба үшін канал қазудың қажеті жоқ екенін айта келіп, оның орнына құбыр пайдалануды ұсынды. 1980 жылдардағы жобаның тоқтатылуына оның қымбат екендігі де себеп болған еді. Құбыр пайдаланған жағдайда судың шығыны 10 еседей азаяды.
Маманның бұл айтуы дұрыс сияқты. Құбырмен тасымалданған жағдайда судың шығыны аз болатыны белгілі. Басын Еділдің бір саласы Қиғаш өзенінен алатын, ұзындығы 1300 шақырым «Астрахань-Маңғышлақ» су құбыры Атырау мен Маңғыстау өңірін 37 жыл бойы тұщы сумен үздіксіз қамтемесіз етіп келеді.
Жоғарыдағы жобаларды қайтадан қарап, оларды бірлесіп іске асыратын кезең келген жоқ па екен?
Дереккөз: NewsHub.kz
Материалды толықтай немесе бөлшектеп пайдаланған жағдайда NewsHub.kz дереккөзіне сілтеме жасау міндетті.
Орыс тілінен аударған Ислам Ахметұлы.
Фейзбуктегі пікірлер Сібір ...
Жоқ өзенді сызып адғандарың не? Ақымақ болдыңдар ма, қацдағы Сибирь?
ЕШТЕН КЕШ ЖАҚСЫ...
Жігіттің үш жұрты болады дейді. Біріншісі өз жұрты, екіншісі нағашылары, үшіншісі қайын жұрты. Осының үшеуі де жігітке қашық емес.
Мен нағашыларыммен етене араласа алмадым. Бұған олардың шалғайда болғандығы себеп болды ғой деймін. Жақын маңда болса қатынасып тұрар едік.
Анамның «сені төркін жұртыма апарып таныстырамын» деген арманы болатын. Бұған жете алмады. 1979 жылы кенеттен қайтыс болды. Анамның осы тілегі маған тапсырған аманатындай көрінуші еді. Анда-санда есіме түскенде, айтқанын орындай алмадым-ау деп қиналатынмын.
2022 жылы Ақтөбе облысында «Матығұл мазары» аталатын кесене бар екені белгілі болды. Кесене Ырғыз ауданының территориясында екен. Біздің атамыздікі болуы мүмкін деген оймен сол жылдың июнь айында бір топ ұрпақтары басына барғанбыз. Бұл мазар жөнінде менің жазғандарым бар, сонда бәрі айтылған. Ол бөлек әңгіме. Айтайын дегенім, осы барғанымда Ырғыздағы Қасымхан деген азаматқа нағашыларымның бұрын Қарабұтақ ауданында тұрғандығын, қазір қайда екендерін білмейтінімді айтып, олардың аты-жөндерін жазып бергенмін. Ол сұрастырып көрейін деген болатын. 2023 жылдың күзінде хабарласты: «Нағашыларыңыз табылды, ұрпақтары Қарабұтақ ауданынының Бөгетсай ауылында тұрып жатыр екен» деді. Осы хабардан кейін Ақтөбе қаласынан Медет атты нағашы інім қоңырау шалды. Бұл нағашы атам Қалдыбайдың Түймебай атты інісінің немересі екен. Сырттай таныса бастадық.
2024 жылдың 15 ақпанында балам Алмасбек екеуміз Ақтөбеге бардық. Медет күтіп алды. Сол күні Ақтөбе қаласында Медеттің үйінде қонақта болдық. Ертеңіне Қарабұтақ жақтағы Бөгетсай ауылына бардық. Бөгетсай ауылы Ақтөбеден 150 шақырым жерде екен. Нағашымның көбісі, яғни Түймебайдан тараған ұрпақтар осында болып шықты. Бұнда екі күн қонақ болып, нағашыларыммен және бөлелеріммен таныстым. Үш күннің ішінде арқа-жарқа болып көптеген нағашыларыммен табыстық. Осыған қарағанда қазақтың «өз жұртың міншіл келеді, қайын жұртың сыншыл келеді, барыңды асырып жоғыңды жасыратын нағашыға не жетсін, шіркін» деген сөзі рас па деп қалдым.
Осылайша, жасым жетпіс беске келгенде нағашыларымды таптым. Анамның тілегін орындап, иығымнан ауыр жүк түскендей болды. Ол кісінің де аруағы риза болған шығар деген ойдамын. 19 ақпан күні поезға отырып, ертеңіне таң алдында Шымкентке келіп жеттік.
Сөзімнің соңында бізді жатырқамай қарсы алып қонақ қылған, аяқтарынан тік түрып қызмет көрсеткен нағашыларым мен бөлелеріме біздің шаңырақ атынан шын жүрегімізден ризашылығымызды білдіреміз.
Ахметовтер жанұясы.
15-20 ақпан, 2024 жыл. Шымкент-Ақтөбе-Шымкент.
БІР НҰСҚАУДЫҢ ТАРИХЫ
Бұл 2010 жылы болған жағдай.
Шымкенттегі Ғылыми-зерттеу институтының түйе шаруашылығы бөлімінде жұмыс жасап жатқаныма үш жылдан асқан еді. Бөлімде бір академик, екі доктор, үш ғылым кандидаты жұмыс істейміз. Негізгі жұмысымыз түйенің тұқымын асылдандыру. Бұл жөніндегі басты құжатымыз - «Түйенің бактриан және дромедар тұқымдарын асылдандыру жөніндегі нұсқау» деп аталатын ҚР Ауылшаруашылығы министрлігі бекіткен, 2001 жылы Астанада қазақ тілінде басылып шыққан кітапша.
Қолға алып қарағанымда, алғашқы кезде-ақ Нұсқаудың кейбір жерлері түсініксіз болып көрінген еді. Кейін осы Нұсқаудың ССРО кезіндегі Мәскеу қаласында 1971 жылы басылған орыс тіліндегі нұсқасын тауып алып, оқып шықтым. Ерінбей отырып екі Нұсқауды салыстырдым. Орысшасында түсінікті жазылған, бәрі де алақандағыдай анық көрсетіліп тұр. Менің аңғарғаным, нұсқаулықты аударғанда төрт жерде қате жіберілген екен. Кейбір сөйлемдер қалдырылып кеткен, осы себептен Нұсқауды тусіну қиын. Екі кітапты да қолыма алып, академик Асылбек Баймұқанов ағамызға бардым (Асекең қазақ тілінде шыққан Нұсқаудың авторларының бірі еді). Екеуінің айырмашылығын және қазақшасындағы жіберілген қателіктерді көрсеттім. Асекеңнің айтуынша бұл кітапшаға оның ешқандай қатысы болмаған, фамилиясын сыртынан қосқан. Сол себепті ешқандай пікір айта алмайтынын білдірді.
Бұдан кейін бөлім бастығы Бекболатқа кірдім. Оған да түсіндіріп айттым. Бекболаттың мамандығы мал дәрігері болатын, «селекция жөнінде пікір айта алмаймын» деді. Осыдан кейін институт директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары Нұрадинге кірдім. Ол менің жазғандарым мен нұсқаулықтарды қалдырып кетуімді сұрады. Жауабын екі-үш күннен кейін беретін болып, алып қалды.
Айтқан уақытында бардым. Нұрадин менің жазғандарым мен ескертулерімді қарап шығыпты және толық келісетінін айтты. Осыдан кейін ҒЗИ-ның Бас директоры Ә.Омбаевқа өз атымнан хат жаздым (1-қосымша).
Келесі күні осы хатпен Омбаевқа кірдім. Директор Нұрадинді шақырып алып, хаттағы мәселе жөніндегі пікірін сұрады. Орынбасар аударма кезінде жіберілген қателіктер барын растады. Осыдан кейін 2010 жылғы ақпан айының 10 күні менің көтерген мәселеме басқа бөлімдерден де бірнеше мәселелерді қосып, ҚР ауылшаруашылығы министрлігіне қарасты «КазАгроИнновация» АҚ президенті С.Б.Кененбаевқа ҒЗИ-ның Бас директоры атынан хат дайындалды (2-қосымша).
Бұл хатқа министрліктен де, Акционерлік қоғамнан да жауап келмеді. 2012 жылы жасымның келуіне байланысты зейнетке шықтым. Нұскаудың бұдан кейінгі тарихынан хабарым жоқ.
Ахмет Ислам, ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты.
Қазіргі кезеңде тарихты әркім өз білгенінше баяндауға көшіп, ненің не екенін анықтау қиындап барады. Мысалы, еліміз бен жеріміздің тарихына байланысты түрлі болжамдар айтылып, белгілі бір мәселе бойынша қоғамда қарама-қайшы пікірлер туындауда. Шындық, мейлің мойында, мейлің мойындама, біреу. Осы ретте оқырман назарына тарих ғылымдарының кандидаты Бейбіт Қойшыбаевтың Советтік Қазақ автономиясының дүниеге келуіі жөніндегі мақаласын ұсынуды жөн көріп отырмыз. Мақала 2020 жылы жазылған. Автор кеңестік де, алашордалық та, немесе қазіргі нұротандық та саясаттың ықпалына жығылмай, болған жағдайды нақты деректер бойынша баяндап, мамандығы бойынша кәсіби сараптама жасаған.
В.Ленин қол қойып, 1920 жылдың 26 тамызында дүниеге келген осы тарихи Декрет тәуелсіз Қазақстанның негізін салды деуге болады. Егер бұл құжат болмағанда, бүгінгі Қазақстан да болмас еді.
СОВЕТТІК ҚАЗАҚ АВТОНОМИЯСЫ ҚАЛАЙ ӘЗІРЛЕНДІ?
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Советінің Қазақ Республикасын құру жөнінде шығарған Декретіне биыл 100 жыл толып отыр.
Оны дайындауға екі жылдай уақыт кеткен болатын. Бүкілқазақтық «Алаш-Орда» Халық Кеңесінің Жаһанша Досмұхамедов бастаған делегациясы 1918 жылғы наурыздың соңында Мәскеуге келіп, Совнарком басшыларымен тікелей келіссөз жүргізген-ді. Екінші Жалпықазақ съезінің хаттамасын тапсырған, Кіші Совнаркомда жұмыс істеп, Алаш Ордасы мекемелерін советтік рельске ауыстыру жобасын жасаған. Совет үкіметі Алашорда делегациясына Наркомнац кұрамында қазақ істерімен шұғылданатын арнайы комиссариат ашуға және таяу мезгілде Қазақ автономиясын жария етуге уәде етті. Сондай уәдені төте желі арқылы Семейдегі орталық Алашорда басшыларына да берді. Бірақ делегацияға қомақты қаржы бөліп, Мәскеуден шығарып салысымен уағдаластықтан тайқып кетті. Бұл «Алаш-Орда» Халық Кеңесінің жергілікті советтермен санаспай, тікелей орталық Совет өкіметімен қарым-қатынас жасауынан шығарған қорытындылары болатын. Жер-жердегі кеңестік өкілдерге «досмұхамедовтердің буржуазиялық автономиясын мойындарынан сыпырып тастау» жөнінен жаңа нұсқаулар берілді, «қазақ территориясының автономиясын советтік негізде жариялау жобаланатыны» хабарланды. Содан Советтік Қазақ автономиясын дайындау жұмыстары басталды...
1918 жылғы 11 мамырда Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының жанынан Қазақ бөлімін ашуға қаулы алынды. Әліби Жангелдиннің ұсынысы бойынша бөлім бастығы болып, совет идеяларын бірден қабыл алған, Жангелдиннің сенімді көмекшісіне айналып, Торғай съезінде облаткомның жауапты лауазымына сайланған ескі режим интеллигенттерінің бірі Мұхамедияр Тұнғашин тағайындалды. Қазақ бөліміне күрделі де жауапты міндеттер жүктелді. Ақтардан азат етілген батыс аудандарда жергілікті Кеңестерді ұйымдастыру, Совет өкіметі алаулатқан Қазан революциясының идеяларын үгітшілер мен баспасөз арқылы майданға шектес және ақтар билеп тұрған Жайық сырты даласындағы аудандарда насихаттау, шаруашылық мәселелерімен қатар ұлттық әскери бөлімдер құрумен шұғылдану мәселелері ұдайы күн тәртібінде болды.
Кездесіп тұрған түрлі қиындықтарға қарамастан, Наркомнацтың қазақ бөлімі осы міндеттердің орындалуына әрдайым қол жеткізіп отырды. Бөлімнің негізгі жұмысы Бөкей ордасында жүргізілді. Петроградтан сатып алынған баспахана 1918 жылдың соңына қарай Ордаға орналастырылды. Баспаханада қазақ тілінде тарайтын «Дұрыстық жолы» газеті 10-15 мың данамен, cондай-ақ түрлі саяси әдебиет, кітапшалар, үгіт-насихат материалдары шығарылып тұрды.
1919 жылдың басынан Бүкілқазақ съезін шақыру және қазақ даласының Советтік автономиясын жариялау ісіне дайындық жасауға кірісті. ВЦИК-тің 1919 жылғы 4 сәуірдегі қаулысында: «Қазақ істері бойынша комиссар Тұнғашиннің сұраухатына жауап ретінде Бүкілқазақ съезін Орынбор қаласына шақыруға рұқсат етілсін», – делінді. Наркомнац соған сәйкес 5 сәуірде бастамашы топ құрамын бекітті. Бастамашы топтың 1919 жылғы 25 сәуірде Ордада өткізген алғашқы мәжілісінде «съездің бағдарламасын және халыққа үндеу жазу жж. Лукашев, Қаратаев, Счетчиков, Шомбаловқа тапсырылсын», – деген қаулы шықты. 26 сәуірде болашақ автономиялық республиканың аумағы мен шекарасы, сайлау өткізуді ұйымдастыру, мемлекеттік елтаңба мен конституция жобасын жасауға конкурс жариялау мәселелері қаралды. 28 сәуірде болашақ Бүкілқазақ съезінің күн тәртібі бекітілді. Сондай-ақ осы отырыста «Қаратаев пен Счетчиков жж. жазған үндеу толығымен қабыл алынсын» деп шешілді. Бастамашы топтың қорытынды мәжілісінде съезге делегаттар сайлау принциптері мен тәртібі талқыланды. Бүкілқазақ съезі «1919 ж. жаңа стиль бойынша маусымның бастапқы күндерінде Орынбор қаласында, егер Орынборда өткізуге мүмкіндік болмаса, онда Орал, Хан ордасы немесе Ақтөбеде шақырылады» деп ұйғарылды. «Саған қазір бұрын орындалмайтындай көрінген аңсаулы арманыңды жүзеге асыру мүмкіндігі берілді, саған қазір өзіңнің құқықтық дербестігіңді алу мүмкіндігі берілді!» – дей отырып, жұртшылыққа: «Қазақ бауырлар! Съезге жігерлене дайындалыңдар! Өздеріңнің толық сенімдеріңе кірген өкілдерді делегаттыққа сайлаңдар!..» – деген ұран тасталды. Наркомнацтың Қазақ бөлімі Автономия жариялауға дайындық жұмыстарын ерекше тиянақтылықпен жүргізгенмен, азамат соғысындағы күрделі жағдайға, майдандарда туған жаңа қиындықтарға байланысты, көзделген съезд жобаланған уақытқа шақырылмады.
1919 жылғы мамырда Дала өлкесінің Төтенше комиссары Әліби Жангелдин Қазақ Совет автономиясын құру мәселесі бойынша әуелі Наркомнац И.Сталиннің, одан Предсовнарком В.Лениннің, сосын тағы да Сталиннің қабылдауында болып, ағымдағы жағдайдан туындаған мәселелер мен оларды шешу жолдары жөнінде ақылдасты. Ертеңіне Сталиннің басшылығымен Ұлт істері халкоматының отырысы өтті. Сол мәжілісте өлкені басқаратын әскери-революциялық комитет құру және оның ережесін жасау жайында маңызды шешім қабылданды. Құрылатын Қазақ революциялық комитетінің әртүрлі қырларын пысықтауды көздеген бірқатар комиссия мамыр-маусым айларында жұмыс істеді. Қазақ бөлімі тікелей қатысып, Қазревком Ережесі жасалды. Жоба 1919 жылы 25 маусымда Ұлт істері, Ішкі істер, Жер-су, Сыртқы істер халкоматтарының, Бүкілресей Бас штабы мен Түркістан Республикасының өкілдерінен құралған ведомствоаралық комиссияда қазақ делегациясының (Әліби Жан-гелдин, Мұхамедияр Тұнғашин, Құсайын Бекентаев, Байқадам Қаралдин) қатысуымен қаралды. Қазақ өлкесін басқаратын Революциялық комитет туралы уақытша ереже 1919 жылғы 10 шілдеде Предсовнарком Лениннің төрағалығымен өткен РКФСР Халкомкеңесінің қаулысымен бекітілді де, сол күні Ленин Қаз-ревкомды құру туралы Декретке қол қойды.
Бұл құжат өлкедегі жергілікті басқару органдары мен советтік автономияны жасаудың басы, Қазақ Республикасын ұйымдастырудағы алғашқы қадам еді. Қазақ өлкесінің автономиясы жарияланғанға дейін өлкені басқаратын Революциялық комитеттің қолына өлкені басқарудағы жоғарғы әскери-азаматтық билік шоғырландырылды. Қазревкомның алғашқы құрамында ревком төрағасы – Станислав Пестковский, мүшелері – Әліби Жангелдин, Бақытжан Қаратаев, Сейітқали Меңдешев, Ахмет Байтұрсынов, Әбдірахман Әйтиев болды. Қазақ өлкесінің территориясы Түркістан республикасының, Қазақ съезінің және орталық Совет өкіметінің келісімімен анықталады делінді. Оған дейін Ревкомның қарауына Астрахан губерниясындағы қазақ территориясы, Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстары кіретіні атап көрсетілді.
Ревкомның ұйымдастырылуына байланысты Наркомнацтың қазақ бөлімі таратылып, орнына ВЦИК жанынан Қазақ өлкесінің үш адамнан тұратын өкілдігі құрылды. Қазақ бөлімі құрған Бөкей ордасындағы комиссияның орнына Қазревкомның жанынан ашылатын бөлім Қазақ өлкесінің жалпы съезін шақыратын болды. Ережеде барлық атқарылуға тиіс мәселе 19 тармаққа бөлініп, нақты тұжырымдалды.
1919 жылғы 7 тамызда Ревком төрағасы Пестковский партияның Орталық комитетіне, Халкомкеңеске, Ұлт істері халкоматына, Ұлтхалкоматтың қазақ бөліміне жеделхат салып, Қазревкомның тұрақты жұмыс орнынан Орынборға келіп жеткенін хабарлады. Ревкомның қысқа мерзім ішінде ұйымдық тұрғыда қалыптасуына РК(б)П Орынбор губерниялық комитеті жан-жақты көмек көрсетті. Алғашқы кезде Қазревком аппаратында тек мүшелері мен бірлі-жарым жергілікті интеллигенттерден тартылған қызметкерлер істеді де, күш-жігер негізінен жергілікті ревкомдармен, Орал, Орынбор басшы органдарымен байланыс орнатуға және ережеге сай қызмет жүргізуге қабілеті жететін аппарат жасақтауға жұмсалды.
1919 жылғы қыркүйектің басында бөлімдер ұйымдатырылды. Қазревкомның 12 қыркүйектегі отырысында алғашқы сайлаулар өткізіліп, ашық дауыспен ревком төрағасының орынбасары, әскери комиссар, ішкі істер, қаржы-шаруашылық, халық ағарту, азық-түлік және әлеуметтік қамсыздандыру бөлімдерінің меңгерушілері сайланды. Кейінірек заң, жер өңдеу, денсаулық сақтау, еңбек, совнархоз (кеңестік халық шаруашылығы), ақпарат, полиграфия бөлімдері, жалпы кеңсе, тергеу комиссиясы, өлкелік әскери трибунал, жұмысшы-шаруа инспекциясының өлкелік комиссариаты құрылды.
Қазревкомның аппаратын құрайтын осы мекемелердің барлығында 1919 жылдың соңына қарай 138 қызметкер істеді. Революциялық комитетке, оның басшылығы мен мүшелеріне өздеріне жүктелген міндеттерді орындау үшін кең көлемдегі өкілеттілік берілді. Бұлар академик Салық Зимановтың ғалымдар С.Дәулетова, М.Исмағұловпен бірге жазған «Казахский революционный комитет» атты еңбегінде жан-жақты зерделенген.
Қазревком облыстардағы халық шаруашылығын, мәдени-әлеуметтік және саяси-әкімшілік тыныс-тіршілікті тікелей де, облревкомдар, облаткомдар арқылы да басқаруды жүзеге асырды. Жергілікті Советтерді нығайту, оларды сайлау және қайта сайлау шараларын ұйымдастырды. Кеңес билігінің іргесін кеңейте түсуді қамтамасыз етті. Ресейдің көрші облыстарының қарауындағы қазақ жерлерін біріктіру жөнінде елеулі жұмыстар атқарды (мәселен, Сібір ревкомы қарамағындағы Челябинск аудандық басқармасының құзырына берілген Қостанай үйезін Қазақ өлкесі ревкомының қарамағына қайтару жайында Ахмет Байтұрсынов егжей-тегжейлі баяндама жасады, 1919 жылғы 13 қыркүйекте үш жерге – ВЦИК-ке, Ленинге және Қазақ өкілдігінің басшысы Құсайын Бекентаевқа Қазревком атынан жеделхат жолданды, ал 16 қыркүйекте баяндаманың өзі табыс етілді).
Республикалық режимде жұмыс істеп тұрған дербес құрылым Батыс Алашордамен келіссөздер жүргізді. Бөлімшенің күллі әскерімен, қару-жарағымен, мүлкімен Кеңес өкіметі жағына шығуына қол жеткізіп, 1920 жылғы 5 наурыздағы қаулысымен Алаш Орданы мемлекеттік орган ретінде мүлдем жойды.
Ревкомның бірден қолға алған шаруасы – Бүкілқазақ съезін шақыру мәселесін тиянақтау болатын. Бұл ретте ол Наркомнацтың қазақ бөлімі жүргізген жұмыстарды жалғастырды. 1919 жылғы 15 қыркүйекте Ерекше комиссия құрып, оған съезді шақыру жөнінде нұсқаулық әзірлеуді тапсырды. Комиссия бірінші кезекте Кеңестердің Бүкілқазақтық съезіне делегаттар сайлау тәртібін жасаумен шұғылданды. Уездерде Совет өкіметін құратын уақытша ревкомдар тағайындауға өкілеттілік беріп, өкілдерін жер-жерге іссапарға аттандырды.
1919 жылғы 17 желтоқсаннан «Ұшқын» (бүгінгі «Егемен Қазақстан») газетін шығара бастады. Қазревкомның хабаршысын («Известия Киргизского военревкома»), қазақ тілінде түрлі саяси-көпшілік әдебиетті, оқу құралдарын, парақшалар мен үндеулер шығаруды жолға қойды.
1919 жылғы желтоқсанда ВЦИК Башқұртстан, Татарстан, Қазақстан істері бойынша мәжіліс өткізді. Басқа мәселелер қатарында Қазақ өлкесінің шекарасы туралы мәселе қарап, түбегейлі шешімін табуды ВЦИК-тің әкімшілік комиссиясына тапсырды. Әкімшілік комиссиядағы даулы талқылауларға қатыса келе, Қазревком 1920 жылғы 16 мамырда «Қазақ республикасының шекарасын айқындау жөніндегі комиссия туралы» арнайы мәселе қарады. Комиссияға қазақ республикасы территориясына кіргізілуі тиіс аумақтарды айқындап, болашақ республиканың шекараларын дәл белгілеу, Совнаркомға ұсыныс, Бүкілқазақ съезіне баяндама жобасын әзірлеу, республиканың ішкі әкімшілік бөінісінің жобасын жасау тапсырылды. 20 мамырда Алашорданың бұрынғы қызметкерлерін пайдалану жөнінде ұсыныс әзірлеу, «өлке шекарасын белгілеу жайындағы комиссияның» жұмысын нақты ұйымдастыру қаралды. Орал губерниясының Қазақ өлкесі құрамынан бөлінуі туралы туындаған мәселе бойынша Орал губревкомымен мақсаткерлік келіссөз жүргізілді.
Қазақ өлкесіне Ақмола, Семей облыстарын қосу мәселесінде де 1920 жылғы шілдеде қиыншылықтар ұшырасты. Қазревкомның саяси комиссиясы Омбы, Семей, Ақмолада жүргізген жұмыстар, Сібір ревкомымен келіссөздер оң нәтиже бермеді. Осы шамада Сібір ревкомның әкімшілік бағынысындағы Петропавл, Көкшетау, Омбы үйездері қайда қарайтынын шешу үшін Қазревком ВЦИК-тің Әкімшілік комиссиясына өтініш түсірді. Сондай-ақ Қазревком солтүстіктегі үйездер мен облыстарды қазақ өлкесіне қосу шаруасымен түбегейлі шұғылдану үшін өз тарапынан «Солтүстік комиссиясын» құрып, осы Комиссия 1920 жылғы маусымда іссапармен терістіктегі аудандарға шықты. Ал Қазақ өлкесіне Сырдария мен Жетісу облыстарын қосу шаруасы өзінше жеке қаралуы тиіс мәселе еді. Осы мәселе және аталған облыстармен қоса Маңғыстау, Красноводск үйездерін де Қазақ өлкесі құрамына беру жөнінде келіссөз жүргізуі үшін Қазревком 1919 жылғы 11 қарашада өз өкілін тағайындап, Түркістан республикасына жіберген.
1920 жылы Қазревком бұл мәселені ВЦИК-тің қарауына шығарды. Ал 27 наурызда Түркаткомнан Орал облысына экономикалық және саяси тұрғыдан аса жақын адайлықтардың Қазөлкенің әкімшілік бағынысында болуы дұрыстығын мойындауды ресми сұрап, Адай мен өзге де көшпенділер істері бойынша Ерекше комиссия құрды. Бүкіладайлық Кеңестер съезі өткізіліп, Адай үйездік ревкомы сайланды. Қазревком Түркаткомға, Каспийсырты (Закаспий) облревкомына тиісті өтініш жолдап, «Маңғыстау үйезінің Қазөлкеге қосылуына қарсы еместігін» тұжырымдаған келісімін алды. Мәселе болашақ республиканың аумақтық шектерін талқылаған Мәскеудегі тамыз мәжілістерінде біржола шешімін тапты. Осы қысқа шолудан байқалатындай, қазақ жерлерін біртұтас республика шаңырағы астына жинауда Қазақ революциялық комитеті елеулі рөл атқарды.
Қазревком 1920 жылғы маусымда Ұлт істері жөніндегі халкоматқа «Қазақ өлкесінің аумағы мен шекаралары туралы» деген атпен Қазақ Совет автономиясын құру туралы жобаны әзірлеу алдындағы құжатын ұсынды. Онда «Қазақ республикасының шекараларын анықтағанда ең алдымен ескерілуге тиіс жағдайлар» көрсетілді. Өлкеде қазақтардан басқа, орыс шаруалары мен жұмысшыларының көптеген өкілдері тұратыны, өлкенің өз экономикалық, өнеркәсіптік және мәдени орталықтары мүлдем жоқ, оларсыз қалыпты өмір сүру мен дамудың мүмкін болмайтыны айтылды. «Қазақ өлкесінің саяси және өнеркәсіп орталықтары (Астрахан, Орал, Орынбор, Қостанай, Омбы, Семей, Ташкент) шет аймақтарда жатқандықтан» туатын қиындықтар тізіліп, аймақтарда қалыптасқан байланыстарды үзбеу керегі, сондай-ақ күрделі жер мәселесін шешу бағыттары атап көрсетілді. Қазревкомның бірер мүшесі өзінше ой қорытып, ревком бекіткен құжатта көрсетілген аумақты бір жағынан, «буржуазиялық ұлт¬шылдар өз ықпалын арттыру үшін пайдаланып кетеді», екінші жағынан, «орыстар игерген терістік және шығыс жолақтарды Қазөлкеге беру ...осы аумақтардағы орыстардың толқуын туғызады» деген қауіп айтты. ВЦИК Төралқасы мәселені өз қолына алды. Қазреспубликаны басқару, оның шекаралары жайындағы мәселелерді талқылауға Омбы, Челябинск, Орынбор, Орал, Ташкент, Хан ордасынан өкілдер шақырды.
Қазревком Сталиннен шақыру алған бойда бірқатар дайындық жиынын өткізді. Айрықша комиссия құрып, оған Орталықта талқыланбақ мәселелерге байланысты қажет материалдар жинақтау міндетін жүктеді. Сонымен бірге ВЦИК-тің жанындағы Қазревком өкілдігі 22 адамнан тұратын «Мамандар комиссиясын» құрды. Комиссияға шұғыл түрде «өлкенің тарихи, этнографиялық, табиғи және экономикалық жағдайы туралы деректерге» сүйене отырып, Қазақ республикасы шекарасының жобасын және ықтимал шектерінің картасын жасау міндетін артты. Қазревком өлкелік делегацияның құрамын 1920 жылғы 8 және 20 шілдедегі шешімдерімен белгіледі.
Мәжіліс Мәскеуде 9 және 10 тамызда, екі күн бойы болашақ Қазақ автономиясы аумағын айқындауға байланысты мәселелерді мұқият талқылады. 12 тамызда Ленин үшінші мәжіліске төрағалық етті, онда мәжілістің қорытындысы, талқылау кезінде бой көрсеткен келіспеушіліктер қаралды. Ленин мәселеге маңызды саяси мән берді, алауыздық туғызған күрделі мәселелердің бірқатарына өз пікірін білдіріп, дұрыс шешіп берді.
14 тамызда Наркомнац алқасы Казақтың Советтік Республикасын құру туралы Декреттің жобасын бекіту туралы шешім қабылдады. Қазақ өлкесінің шектерін ресми рәсімдеу мәселесі осылай жұмысшы және ведомствоаралық комиссияларда келісілгеннен соң, оны 17 тамызда ВЦИК Төралқасының Әкімшілік комиссиясы қарады. Наркомнацтың ұсынған жобасы бірлі-жарым елеусіздеу өзгерістер жасалып бекітілді. Әкімшілік комиссия бекіткен осы жоба алғаш рет сол күні, 17 тамызда, екінші мәрте 24 тамызда Халкомкеңестің Ленин төрағалық еткен отырыстарында талқыланды. Құжат жобасы мақұлданып, ВЦИК-тің қарауына жіберілді. Қазақ халқының мемлекеттілігін жасауды әзірлеу жолында 1918 жылы мамырда Ұлтхалкоматтың қазақ бөлімі бастаған, одан Қазревком 1 жыл 1,5 ай жүргізген ізденіске толы үдеріс күтулі нәтижеге қол жеткізді: 1920 жылғы 26 тамызда тарихи Декрет дүниеге келді.
Автономиялы Қазақ Республикасы Ресей Социалистік Федеративтік Советтік Республикасының бөлігі ретінде құрылды. Автономиялы қазақ мемлекеттігінің құрамына Семей облысы (Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы үйездерімен), Ақмола облысы (Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездерімен) және Омбы үйезінің қазақтар тұратын бір бөлігі берілді. Қазревком мен Сібревкомға өзара келісіп, Омбы үйезінің Қазақ және Сібір бөліктерін дәл межелеу міндеттелді. Торғай (Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай үйездерімен) және Орал (Орал, Ілбішін, Темір, Гурьев үйездерімен) облыстары, Закаспий облысының Маңғыстау уезі, осы облыстағы Красноводск үйезінің 4-ші және 5-ші Адай болыстары, Астрахан губерниясының Синемор болысы, Бөкей ордасы, 1-ші және 2-ші Теңіз жағалауы округтеріне жапсарлас бұрынғы қазыналық оброк жерлерінің аумағы республика құрамына қосылды. Қазревкомға Теңіз жағалауы жолағы және Сафронов, Ганюшкин, Николаев болыстары қаратылды. Астрахан атқару комитеті жанынан Қазревком мен Астрахан аткомының өкілдері кіретін комиссия құрып, халқы аралас облыстардағы өзара қарым-қатынастарды мұқият ретке келтіру көзделді. Ал Түркістан республикасы құрамындағы қазақ территорияларын Қазреспублика құрамына қосу сонда тұратын жұрттың ерік-жігеріне байланысты шешіледі деп көрсетілді.
...Жетпіс бір жыл совет туын көтерген ғұмыры ақыры аңсаулы тәуелсіздікке ұласқан республикамыз бұдан жүз жыл ілгеріде дүниеге осылай келген еді...
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ, жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты. Барлық құқықтар сақталған. Материалды көшіріп бассаңыз turkystan.kz/article/115784-sovettik-aza-avtonomiyasy-alaj-zirlendi?utm_source=fb&utm_medium=post...
Советтік Қазақ автономиясы қалай әзірленді? | Turkystan.kz
turkystan.kz
Советтік Қазақ автономиясы қалай әзірленді?Нағашыларым туралы «Өткен күннен белгі бар» атты кітабымда жазғанмын. Жас кезімде анамның Үржан және Айқын атты апаларының келіп кеткені есімде. Бұдан кейін нағашы жұртпен қатынасымыз үзілді. Содан бері арада алпыс жылдан астам уақыт өтіпті.
Өткен жылғы көктем айында «Матығұл мазарының» мәселесімен Ақтөбе облысының Ырғыз ауданында болдым. Сол жолы бірнеше адамға нағашы жұртымның Қарабұтақта екендігін айтқанмын. Бірақ сұрастырған жоқ едім. Биыл Ырғыздағы Қасымханмен хабарласып, нағашыларымды іздегім келетін айттым. Аты-жөндерін беріп, көмектесуін сұрадым. Арада көп уықыт өткен жоқ, Қасымханнан хабар келді. Нағашыларымның ізі табылыпты, балалары мен немерелері бар екен.
Үзамай Ақтөбе қаласынан Медет атты анамның немере туысы (әкесінің інісінің баласы) хабарласты. Нағашыларымнан кімнің бар екенін және олардың қайда тұрып жатқандарын содан білдім. Сөзінің соңында Ақтөбеге қонаққа шақырды. Мен екі-үш айдан кейін баламыз екеуміздің баратынымызды айттым.
Осылай, жасым жетпіс беске келген кезімде, ойламаған жерден, нағашыларымды таптым. Анамның айтып кеткен аманаты орындалды.